मानवजातिको संक्षिप्त इतिहासको सारांश

हरि पंगेनी

मानवजातिको संक्षिप्त इतिहास (Sapiens: A Brief History of Humankind) किताब इजरायली लेखक युवाल नोआ हरारीले लेखेका हुन्। यो किताबले मानवजातिको उत्पत्तिदेखि आधुनिक युगसम्मको यात्रालाई सरल र रोचक तरिकाले वर्णन गर्छ। यसले मानवको विकास, संस्कृति, समाज, विज्ञान, र भविष्यको बारेमा गहिरो विश्लेषण प्रस्तुत गर्छ।
मानवजातिको प्रारम्भिक विकासः
मानवजातिको इतिहास लाखौं वर्ष पुरानो छ। हरारीका अनुसार, करिब २.५ मिलियन वर्षअघि अफ्रिकामा होमिनिड प्रजातिहरूको उदय भएको थियो। यी प्रजातिहरूमा होमो ह्याबिलिस, होमो इरेक्टस, र पछि होमो सेपियन्स समावेश थिए। यी सबै प्रजातिहरू हाम्रा पुर्खा थिए, तर होमो सेपियन्स, जुन हामी आधुनिक मानव हौं, करिब २ लाख वर्षअघि अफ्रिकामा देखा परे। यो प्रजातिको विशेषता थियो– ठूलो र जटिल दिमाग, जसले उनीहरूलाई अन्य प्रजातिहरूभन्दा फरक बनायो।
प्रारम्भिक होमो सेपियन्सहरू सामान्य जनावरजस्तै थिए। उनीहरूको जीवन खाना खोज्ने, शिकार गर्ने, र प्राकृतिक खतराहरूबाट बच्ने कुरामा केन्द्रित थियो। उनीहरूले ढुंगाको हतियार बनाउन, आगोको प्रयोग गर्न, र साधारण समूहमा बस्न सिकेका थिए। हरारी भन्छन् कि होमो सेपियन्सको दिमागले उनीहरूलाई अन्य प्रजातिहरूभन्दा बुद्धिमान बनायो। उनीहरूले जटिल सञ्चार प्रणाली विकास गरे, जसले उनीहरूलाई समूहमा काम गर्न र नयाँ परिस्थितिमा अनुकूलन गर्न सक्षम बनायो।
प्रारम्भिक मानवहरूको जीवन कठिन थियो। उनीहरूले चिसो, भोक, र जंगली जनावरहरूसँग संघर्ष गर्नुपर्थ्यो। होमो सेपियन्सहरूले अन्य मानव प्रजातिहरूसँग पनि प्रतिस्पर्धा गरे, जस्तै निएन्डरथल र डेनिसोभन। यी प्रजातिहरू बलिया र अनुकूल थिए, तर होमो सेपियन्सले उनीहरूलाई विस्थापित गरे। हरारीका अनुसार, यो विस्थापनको कारण पूर्ण रूपमा स्पष्ट छैन,तर होमो सेपियन्सले ठूला समूहहरू बनाएर शिकार र युद्धमा सफलता प्राप्त गरे।
होमो सेपियन्सले करिब ४०,००० वर्षअघि अफ्रिकाबाट बाहिर निस्केर युरोप, एशिया, र अष्ट्रेलियातिर फैलिए। यो समयमा उनीहरूले विभिन्न वातावरणमा अनुकूलन गर्न सिके। उनीहरूले फरक–फरक जलवायु, भूगोल, र खानाका स्रोतहरूसँग जुध्नुपर्यो। यही क्रममा उनीहरूले नयाँ–नयाँ उपकरणहरू, जस्तै माछा मार्ने जाल, धनुष–काँड, र सिलाउने सुईहरू बनाए। यी उपकरणहरूले उनीहरूको जीवनलाई सजिलो बनायो र उनीहरूलाई विश्वका विभिन्न भागमा फैलन सहयोग गर्यो।
हरारीले यो पनि उल्लेख गर्छन् कि होमो सेपियन्सको सामाजिक संरचनाले उनीहरूलाई अन्य प्रजातिहरूभन्दा फरक बनायो। उनीहरूले परिवार, कुटुम्ब, र समुदायहरू बनाए। यी समूहहरूमा नेतृत्व, विश्वास, र सहकार्यको भावना थियो। उनीहरूले मृतकको सम्मान गर्न र कथाहरू सुनाउन थाले, जसले सामाजिक बन्धनलाई बलियो बनायो। यस्ता सामाजिक संरचनाहरूले उनीहरूलाई ठूलो संख्यामा एकजुट भएर काम गर्न सक्षम बनायो, जुन अन्य प्रजातिहरूसँग सम्भव थिएन।
संज्ञानात्मक क्रान्तिः
हरारीले मानवजातिको इतिहासलाई तीन ठूला क्रान्तिमा विभाजन गर्छन्। पहिलो हो– संज्ञानात्मक क्रान्ति, जुन करिब ७०,००० वर्षअघि भएको मानिन्छ। यो क्रान्ति होमो सेपियन्सको दिमागमा भएको ठूलो परिवर्तनसँग सम्बन्धित छ। यो समयमा मानवहरूले जटिल भाषा विकास गरे, जसले उनीहरूलाई विचार, भावना, र योजनाहरू साझा गर्न सक्षम बनायो। यो भाषाले उनीहरूलाई कथाहरू, मिथकहरू, र विश्वासहरू सिर्जना गर्न प्रेरित गर्यो।
संज्ञानात्मक क्रान्तिको सबैभन्दा ठूलो उपलब्धि “साझा मिथक” को सिर्जना थियो। हरारी भन्छन् कि मानवले धर्म, संस्कृति, र सामाजिक नियमहरू बनाए, जसले ठूला समूहहरूलाई एकजुट बनायो। उदाहरणका लागि, मानवहरूले अपरिचित व्यक्तिहरूसँग पनि सहकार्य गर्न सक्थे, किनकि उनीहरूले साझा विश्वास र नियमहरूमा भरोसा गर्थे। यो क्षमताले होमो सेपियन्सलाई अन्य प्रजातिहरूभन्दा शक्तिशाली बनायो। उनीहरूले ठूला समूहमा संगठित भएर शिकार, युद्ध, र नयाँ क्षेत्रहरूको अन्वेषण गर्न सक्थे।
यो क्रान्तिको समयमा मानवहरूले कला, संगीत, र प्रतीकहरूको प्रयोग पनि गर्न थाले। उनीहरूले गुफाहरूमा चित्र बनाए, गहना बनाए, र धार्मिक अनुष्ठानहरू गरे। यी गतिविधिहरूले उनीहरूको सांस्कृतिक र सामाजिक जीवनलाई समृद्ध बनायो। हरारी भन्छन् कि यी साझा मिथकहरूले मानवलाई केवल जीवित रहन मात्र होइन, ठूलो र जटिल समाज निर्माण गर्न पनि सहयोग  गर्ने कृषि क्रान्तिः
करिब १२,००० वर्षअघि मानवजातिमा अर्को ठूलो परिवर्तन आयो– कृषि क्रान्ति। यो क्रान्तिमा मानवहरूले जंगलमा खाना खोज्ने जीवन छोडेर खेतीपाती र पशुपालन गर्न थाले। यो परिवर्तनले मानवको जीवनशैलीमा ठूलो प्रभाव पार्यो। खेतीपातीले मानवलाई एकै ठाउँमा बस्न र गाउँ, सहरहरू बनाउन प्रेरित गर्यो। मानवहरूले गहुँ, चामल, र मकैजस्ता बालीहरू उब्जाउन थाले, र गाई, भेडा, र बाख्राजस्ता जनावरहरूलाई पाल्न थाले।
तर हरारी भन्छन् कि यो क्रान्ति सधैं सकारात्मक थिएन। खेतीपातीले मानवलाई धेरै मेहनत गर्न बाध्य बनायो। उनीहरूले दिनभर खेतमा काम गर्नुपर्थ्यो, र उनीहरूको खानपान एकल प्रकारको अन्नमा निर्भर हुन थाल्यो, जसले स्वास्थ्यमा नकारात्मक प्रभाव पार्यो। उदाहरणका लागि, खेतीपातीमा आधारित समाजमा कुपोषण र रोगहरू बढे। साथै, यो क्रान्तिले सामाजिक असमानता पनि बढायो। जब मानवहरूले धेरै खाना उत्पादन गर्न थाले, केही व्यक्तिहरूले सम्पत्ति र शक्ति जम्मा गर्न थाले। यो समयमा राजा, पुजारी, र कुलीन वर्गको उदय भयो।
कृषि क्रान्तिले पर्यावरणमा पनि ठूलो प्रभाव पार्यो। मानवहरूले खेतीका लागि जंगलहरू काटे, जसले धेरै प्रजातिका जीवहरू लोप भए। यो क्रान्तिले मानवलाई प्रकृतिमाथि नियन्त्रण गर्ने शक्ति दियो, तर यसले पर्यावरणीय विनाशको सुरुवात पनि गर्यो।
वैज्ञानिक क्रान्ति करिब ५०० वर्षअघि सुरु भएको वैज्ञानिक क्रान्तिले मानवजातिको इतिहासलाई अझ नयाँ दिशा दियो। यो क्रान्तिमा मानवहरूले विज्ञान र प्रविधिको प्रयोग गरेर संसारलाई बुझ्न र परिवर्तन गर्न थाले। हरारी भन्छन् कि वैज्ञानिक क्रान्तिको मुख्य विशेषता भनेको मानवको “अज्ञान स्वीकार गर्ने” प्रवृत्ति हो। पहिले मानवहरूले सबै कुरा धर्म वा परम्पराले व्याख्या गर्थे, तर वैज्ञानिक क्रान्तिले प्रश्न सोध्ने र अनुसन्धान गर्ने संस्कृतिलाई प्रोत्साहन गर्यो।
यो क्रान्तिले औद्योगिक क्रान्ति, चिकित्सा विकास, र यातायातको क्षेत्रमा ठूलो प्रगति ल्यायो। मानवहरूले बाफको इन्जिन, बिजुली, र कम्प्युटरजस्ता आविष्कार गरे। यी आविष्कारहरूले मानव जीवनलाई सजिलो बनायो, तर यसले युद्ध, प्रदूषण, र सामाजिक असमानताजस्ता समस्याहरू पनि ल्यायो। वैज्ञानिक क्रान्तिको समयमा युरोपेली देशहरूले विश्वका धेरै भागमा उपनिवेश स्थापना गरे, जसले विश्वव्यापी व्यापार र सांस्कृतिक आदानप्रदानलाई बढायो।
आधुनिक युग र भविष्यः
आधुनिक युगमा मानवजातिले ठूलो प्रगति गरेको छ। चिकित्सा, प्रविधि, र विज्ञानले मानवको आयु र जीवनस्तर सुधारेको छ। तर हरारी भन्छन् कि यो प्रगतिले नयाँ चुनौतीहरू पनि ल्याएको छ। पर्यावरण विनाश, जलवायु परिवर्तन, र कृत्रिम बुद्धिमत्ताको विकासले मानवजातिको भविष्यलाई अनिश्चित बनाएको छ।
हरारीले प्रश्न गर्छन्– के मानवजाति सधैं प्रगति गर्नेछ, वा यो प्रगतिले हामीलाई विनाशतिर लैजान्छ? उनले कृत्रिम बुद्धिमत्ता र जैविक प्रविधिको विकासलाई मानवजातिको भविष्यको लागि ठूलो जोखिम र सम्भावनाको रूपमा हेर्छन्। यदि मानवले यी प्रविधिहरूलाई राम्रोसँग प्रयोग गर्न सके, हामीले सुखी र समृद्ध समाज बनाउन सकिन्छ। तर गलत प्रयोगले ठूलो विनाश निम्त्याउन सक्छ।